دکتر وحید نوبهار*، دکتر محسن امیری** *عضو رسمی انجمن بین المللی بیمه گران مهندسی **عضو هیات علمی دانشگاه منظره اقتصادی جهان شاهد ظهور و رشد شتابان پدیدهای بنام رمزارز بوده است که تا چند سال پیش در حاشیه مباحث فناورانه و در بین گروههای کوچک علاقهمندان به رمزنگاری قرار داشت. داراییهای دیجیتال که نخستین بار با هدف ایجاد نظام […]
دکتر وحید نوبهار*، دکتر محسن امیری**
*عضو رسمی انجمن بین المللی بیمه گران مهندسی
**عضو هیات علمی دانشگاه
منظره اقتصادی جهان شاهد ظهور و رشد شتابان پدیدهای بنام رمزارز بوده است که تا چند سال پیش در حاشیه مباحث فناورانه و در بین گروههای کوچک علاقهمندان به رمزنگاری قرار داشت. داراییهای دیجیتال که نخستین بار با هدف ایجاد نظام مالی غیرمتمرکز و مستقل از ساختارهای بانکی سنتی پدید آمدند، بهسرعت از مرحله آزمایشی و تجربهگرایانه عبور کرده و به بازاری جهانی با گردش سرمایهای معادل چندین تریلیون دلار رسیدهاند. گسترش زیرساختهای بلاکچین، افزایش مقبولیت عمومی، ورود سرمایهگذاران نهادی و توسعه ابزارهای معاملاتی پیشرفته همگی به این رشد انفجاری دامن زدهاند. با وجود این توسعه چشمگیر ماهیت بنیادین رمزارزها همچنان بر ویژگیهای غیرمتمرکزبودن (Decentralized Nature) و نوسانپذیری ذاتی (Volatility)استوار است؛ ویژگیهایی که هرچند مزایایی همچون استقلال از واسطههای مالی و انعطافپذیری در نقلوانتقال دارایی را به همراه دارند، اما از سوی دیگر با ایجاد بیثباتی شدید در ارزش و افزایش احتمال وقوع رخدادهای پیشبینیناپذیر چالشهای مهمی را برای نظام مدیریت ریسک به وجود میآورند. این بیثباتی که در برخی دورهها به نوسانات روزانه دو رقمی در قیمت منجر میشود، به طور عملی چارچوبها و الگوهای سنتی بیمه گری را که بر اساس ثبات نسبی داراییهای تحت پوشش طراحی شدهاند، ناکارآمد میسازد. لذا مفهوم بیمه رمزارز (Cryptocurrency Insurance) بهعنوان یکی از نوآورانهترین و در عین حال ضروریترین شاخههای در حال شکلگیری در صنعت بیمه مطرح شده است. این نوع بیمه میکوشد تا با بازتعریف پارامترهای ارزیابی ریسک متناسب با ماهیت دیجیتال و متغیر این داراییها، سپر حفاظتی برای سرمایهگذاران صرافیها و سایر فعالان اکوسیستم رمزارز ایجاد کند. اما برخلاف بیمههای سنتی که اغلب بر دادههای تاریخی پایدار و الگوهای آماری قابل اتکا استوارند، طراحی و ارائه محصولات بیمهای در حوزه رمزارز مستلزم بهکارگیری رویکردهایی پیچیدهتر، چندبعدی و میانرشتهای است. این فرآیند نهتنها باید ریسکهای فنی و امنیتی مانند تهدیدات سایبری و آسیبپذیری قراردادهای هوشمند را در نظر گیرد، بلکه باید عوامل مالی، مقرراتی و حتی روانشناسی بازار را نیز بهطور همزمان تحلیل و در مدلهای قیمتگذاری و پوشش لحاظ کند.اولین تلاشها برای بیمه داراییهای دیجیتال به سال ۲۰۱۴بازمیگردد، زمانی که صرافیهای کوچک به دنبال پوشش خسارت ناشی از هک بودند. شرکت لُویدز لندن (Lloyd’s of London) از پیشگامان ورود رسمی به این حوزه است و بیمهنامههای خاصی برای پوشش داراییهای دیجیتال ارائه کرده است. در ایالات متحده صرافی کوینبیس (Coinbase) با همکاری شرکتهای بیمه گرمعتبر داراییهای ذخیرهشده در کیفپولهای سرد (Cold Wallets) را تا سقف صدها میلیون دلار بیمه کرده است. در ژاپن نیز شرکت میتسویی سومیتومو (Mitsui Sumitomo Insurance) بیمههایی برای صرافیهای تحت نظارت ارائه میدهد.
ماهیت ریسک در رمزارز
ماهیت ریسک در بازار رمزارزها به دلیل ساختار غیرمتمرکز، پویایی شدید و وابستگی به زیرساختهای هوشمند از پیچیدگی و چندلایگی بالایی برخوردار است. این ریسکها نهتنها در ابعاد فنی و مالی بروز میکنند، بلکه با عوامل حقوقی و سیاستگذاری نیز گره خوردهاند. در یک چارچوب تحلیلی میتوان این ریسکها را به سه طبقه عمده تقسیم کرد که هر یک دارای زیرشاخهها و ساز و کارهای اثرگذاری متفاوتی هستند. نخست، ریسک فنی مربوط به مشکلات فناوری و زیرساخت است، همانند آسیبپذیریهای امنیتی در پروتکلهای بلاکچین و سیستمهای ذخیرهسازی کلید خصوصی یا خطاهای نرمافزاری و نقص در قراردادهای هوشمند که میتوانند منجر به از دست رفتن سرمایه شوند و نمونه بارز آن حمله DAO در سال ۲۰۱۶ است. دوم، ریسک مالی ناشی از نوسان شدید قیمت و بیثباتی بازار است که ارزش داراییها را بهسرعت کاهش میدهد. علاوه بر این عوامل کلان اقتصادی مانند سیاستهای پولی انقباضی یا بحرانهای نقدینگی میتوانند ثبات مالی بیمهگران و قراردادهای بیمه را تهدید کنند. سوم، ریسک حقوقی و مقرراتی است که به تغییرات ناگهانی قوانین، ممنوعیتهای دولتی و ابهامات حقوقی در مالکیت رمزارز مربوط میشود. این مسائل بهویژه در موارد وراثت یا ورشکستگی صرافیها تعیین ذینفعان و پرداخت خسارت را پیچیده میسازند. این سه حوزه ریسک بهشدت در هم تنیدهاند؛ بهطوری که یک رخداد فنی مثل هک میتواند پیامدهای مالی و حقوقی گستردهای به همراه داشته باشد. بنابراین ارزیابی ریسک در بیمه رمزارز نیازمند رویکردی جامع و میانرشتهای است که بتواند تعامل و تأثیر متقابل این ابعاد را بهخوبی تحلیل و الگوسازی کند.
شاخصهای ارزیابی ریسک
در ارزیابی ریسک بیمه رمزارز، استفاده از شاخصهای دقیق و چندلایه نقش حیاتی در تعیین نرخ حقبیمه، طراحی پوششها و ارزیابی ظرفیت تعهد بیمهگر ایفا میکند. این شاخصها ترکیبی از دادههای کمی و کیفی بوده و هر کدام ناحیه خاصی از ریسک را پوشش میدهند. شاخص امنیت سایبری (Cybersecurity Index) میزان مقاومت زیرساختهای فناوری در برابر حملات را میسنجد. معیارهایی همانند تعداد و شدت رخدادهای نفوذ، وجود گواهینامههای امنیتی، سیاستهای مدیریت کلیدهای خصوصی و نتایج آزمونهای نفوذ در محاسبه آن نقش دارند. این شاخص به بیمهگر کمک میکند تا احتمال زیان ناشی از نقصهای فنی را ارزیابی کند. شاخص نوسان بازار (Market Volatility Index) بر دامنه و فرکانس تغییرات قیمت دارایی تمرکز دارد. برای محاسبه این شاخص از دادههای تاریخی نوسانات روزانه، انحراف معیار بازدهی و معیارهایی مانند بتای بازار استفاده میشود. نوسانپذیری بالا ریسک مالی بیمهگر را افزایش داده واغلب موجب افزایش نرخ حقبیمه میشود. شاخص نقدشوندگی (Liquidity Index) نشاندهنده توانایی تبدیل سریع دارایی به وجه نقد بدون افت شدید قیمت است. حجم معاملات روزانه، عمق دفتر سفارشها و تعداد صرافیهای فعال از مهمترین عوامل در ارزیابی این شاخص به شمار میروند. نقدشوندگی پایین علاوه بر کاهش ارزش دارایی، ریسک پرداخت خسارت به موقع را نیز افزایش میدهد. شاخص ریسک عملیاتی (Operational Risk Index) به ریسکهای ناشی از خطاهای انسانی، نقص فرآیندها و خرابی تجهیزات میپردازد. آمار قطعیهای سامانه، خطاهای تسویه، مدیریت نادرست حسابها و ضعف در آموزش کارکنان از دادههای مورد استفاده در این شاخص هستند. شاخص ریسک مقرراتی(Regulatory Risk Index) حساسیت دارایی یا سکو را نسبت به تغییرات سیاستها و قوانین ارزیابی میکند. این شاخص بر اساس ثبات چارچوب قانونی حوزه قضایی، تعداد و شدت تغییرات مقرراتی و احتمال اعمال محدودیتهای جدید در فعالیتهای رمزارزی شکل میگیرد. شاخص ریسک سیستمی (Systemic Risk Index) احتمال سرایت بحران یک دارایی یا سکو به کل بازار رمزارز را میسنجد. معیارهایی مانند همبستگی قیمت با سایر داراییهای اصلی، سهم دارایی در ارزش کل بازار و نقش آن در زیرساختهای مبادلاتی (مثلاً استیبلکوینها یا شبکههای لایه دو) در این شاخص اهمیت دارند. بیمهگران اغلب با ترکیب وزنی این شاخصها متناسب با نمایه ریسک هر مشتری تصویری جامع و متوازن از میزان ریسک به دست میآورند. این رویکرد امکان تصمیمگیری دقیقتر درباره نرخگذاری و طراحی پوشش بیمه را فراهم میسازد و از تمرکز صرف بر یک عامل ریسک جلوگیری میکند.
متدولوژی ارزیابی ریسک
روششناسیهای ارزیابی ریسک در بیمه رمزارز گسترده و متنوع است، اما چهار رویکرد کلیدی بیشترین کاربرد را دارند. تحلیل سناریو که شامل شبیهسازی رویدادهای بحرانی همچون حملات هکری یا سقوط ناگهانی قیمت داراییهاست تا اثرات مالی احتمالی این رخدادها پیشبینی شود. این روش امکان بررسی شرایط استثنایی را فراهم میکند که در دادههای تاریخی کمتر دیده شدهاند. نیز الگوی ارزش در معرض خطر که یک ابزار آماری برای برآورد حداکثر زیان محتمل در بازه زمانی مشخص با سطح اطمینان تعریفشده و این الگو به بیمهگران کمک میکند تا با تخمین میزان زیان احتمالی برنامهریزی مالی دقیقتری داشته باشند. همچنین تحلیل مبتنی بر بلاکچین که با پایش و تحلیل تراکنشهای زنجیره بلوکی، الگوهای غیرعادی و مشکوک را شناسایی میکند. این رویکرد با استفاده از شفافیت دادههای بلاکچین امکان رصد آنی ریسکهای امنیتی و مالی را فراهم میآورد. الگوی ارزیابی چندبُعدی نیز دادههای مرتبط با حوزههای امنیتی، مالی و حقوقی را در یک چارچوب یکپارچه ترکیب میکند تا تصویری جامع و دقیق از پروفایل ریسک دارایی یا مشتری ارائه دهد. این روشها بهصورت مکمل به کار گرفته میشوند تا ارزیابی ریسک در بیمه رمزارز، هم دقیق و هم جامع باشد.
نگاهی به تجارب بین المللی
لُویدز لندن بهعنوان یکی از پیشگامان صنعت بیمه با بهرهگیری از الگوهای پیشرفته ارزیابی امنیت سایبری و تحلیل سناریو بیمهنامههای رمزارز را با سقف پوشش چند صد میلیون دلاری ارائه میدهد. این رویکرد به آنها امکان میدهد ریسکهای متنوع و پیچیده بازار رمزارز را بهدقت مدیریت کنند و بیمهگذارانی با نمایه ریسک متفاوت را پوشش دهند. همچنین کوینبیس یکی از بزرگترین صرافیهای رمزارز جهان از ترکیب روش ذخیرهسازی آفلاین برای محافظت از داراییهای دیجیتال و بیمه سایبری برای پوشش خسارتهای احتمالی استفاده میکند. این ترکیب امنیتی و مالی سطح بالایی از اطمینان را برای کاربران و سرمایهگذاران فراهم میآورد. نیز بیمهگران رمزارز در ژاپن و کره جنوبی تحت نظارت دقیق بانک مرکزی و سازمانهای مالی فعالیت میکنند. چارچوبهای قانونی و مقرراتی شفاف و سختگیرانه الزامات امنیتی و مالی مشخصی را برای شرکتهای بیمهگر تعیین کرده که به تضمین سلامت بازار و افزایش اعتماد سرمایهگذاران کمک میکند.
چالشها
بیمه رمزارز با وجود رشد قابلتوجه در سالهای اخیر همچنان با موانع ساختاری و عملیاتی متعددی روبهروست که میتواند دقت ارزیابی ریسک و پایداری الگوهای بیمهای را محدود کند. یکی از مهمترین این موانع کمبود داده تاریخی قابل اعتماد است. از آنجا که بازار رمزارز تنها بیش از یک دهه قدمت دارد، مجموعه دادههای بلندمدت و استاندارد برای تحلیل آماری ریسک بهندرت یافت میشود. علاوه بر این بسیاری از رویدادهای امنیتی یا شکستهای فنی به دلیل نبود الزام گزارشدهی در دسترس همگانی قرار نمیگیرند. پیچیدگی فنی در الگوسازی ریسکچالش مهم دیگری است. ساختار غیرمتمرکز و فناوریهای متنوع مورد استفاده در پروژههای رمزارزی مانند الگوریتمهای اجماع یا قراردادهای هوشمند، موجب میشود که الگوسازی ریسک نیازمند تخصصهای میانرشتهای در حوزه امنیت سایبری، علوم داده و مالی باشد. از سوی دیگر تغییرات سریع مقررات در کشورهای مختلف باعث میشود که چارچوبهای قانونی به سرعت منسوخ شده یا بهطور ناگهانی دگرگون شوند. این بیثباتی قانونی میتواند قراردادهای بیمهای را تحت تأثیر قرار دهد یا حتی ادامه فعالیت بیمهگر یا بیمهگذار را غیرممکن سازد. همچنین همبستگی بالای رمزارزها به معنای آن است که بحران در یک دارایی یا سکو میتواند بهسرعت به کل بازار سرایت کند و منجر به بروز ریسک سیستمی شود. این امر محاسبات بیمهگر را دشوار کرده و نیاز به ذخایر سرمایهای بالاتر را توجیه میکند.
چشم انداز آینده
برای عبور از موانع کنونی و ارتقای کارایی بیمه رمزارز مجموعهای از اقدامات راهبردی قابل پیشنهاد است. در ابتدا ایجاد پایگاه داده مشترک بین بیمهگران میتواند نقش مهمی در ثبت و بهاشتراکگذاری رویدادهای امنیتی، نوسانات شدید و دعاوی حقوقی ایفا کند. چنین بانک اطلاعاتی پایهای برای الگوسازی دقیقتر ریسک فراهم خواهد کرد. در گام بعدی استفاده از هوش مصنوعی و یادگیری ماشینی میتواند فرآیند پیشبینی ریسک را به سطحی فراتر از الگوهای سنتی ارتقا دهد. این فناوریها قادرند الگوهای پنهان در دادههای تراکنش و شاخصهای بازار را شناسایی کرده و هشدارهای زودهنگام ارائه دهند. همچنین توسعه استانداردهای جهانی ارزیابی ریسک در حوزه رمزارز یک ضرورت بلندمدت به شمار می رود. این استانداردها میتوانند شامل شاخصهای سنجش امنیت، معیارهای نقدشوندگی و پروتکلهای گزارشدهی حوادث باشند تا بیمهگران در نقاط مختلف جهان بتوانند بر مبنای چارچوبی مشترک فعالیت کنند. لذا آینده بیمه رمزارز به توانایی این صنعت در ترکیب نوآوری فناورانه، همکاری بینالمللی و توسعه نظامهای حقوقی پایدار وابسته است.
سخن پایانی
ارزیابی ریسک در بیمه رمزارز نهتنها یک ضرورت عملیاتی برای حفاظت از سرمایه بیمهگذاران و بیمهگران است، بلکه بهعنوان یک عامل راهبردی در توسعه پایدار این بازار نوظهور عمل میکند. ماهیت پویا و چندبُعدی این فرآیند مستلزم ادغام همزمان سه حوزه کلیدی شامل دانش مالی برای درک پویاییهای بازار و رفتار سرمایهگذاران، دانش امنیتی برای شناسایی و مقابله با تهدیدات سایبری و آسیبپذیریهای فناورانه و دانش حقوقیبرای انطباق با مقررات و مدیریت ریسکهای ناشی از تغییرات سیاستگذاری است. با گذر زمان و افزایش بلوغ بازار رمزارز میتوان انتظار داشت که الگوهای ارزیابی ریسک از رویکردهای تکبعدی و محدود، به چارچوبهای چندلایه و مبتنی بر آنی ارتقا یابند. این تحول نهتنها دقت پیشبینی را افزایش میدهد، بلکه امکان واکنش سریع به شرایط متغیر را نیز فراهم میآورد. باید یادآور شد که موفقیت بیمهگران در این حوزه به توانایی آنها در پیشبینی تهدیدات نوظهور، مدیریت عدم قطعیت و سازگاری سریع با تحولات فناوری و مقررات بستگی دارد. آن دسته از بازیگران که بتوانند میان نوآوری فناورانه، دقت تحلیلی و انعطافپذیری حقوقی تعادل برقرار کنند، بیشترین شانس را برای تبدیل شدن به پیشگامان بیمه رمزارز در مقیاس جهانی خواهند داشت.