پارادوکس ضریب نفوذ: اعتیاد به بیمه‌های اجباری و غفلت از رشد واقعی؛ آیا صنعت در حال خودفریبی است؟ ۱. قلاب و تز اصلی: جشنی بر فراز پایه‌های لرزان در آستانه ۱۳ آذر، “روز ملی بیمه”، صنعت بیمه ایران خود را آماده می‌کند تا بار دیگر بر یک شاخص کلیدی تأکید کند: “ضریب نفوذ بیمه”. این […]
پارادوکس ضریب نفوذ: اعتیاد به بیمه‌های اجباری و غفلت از رشد واقعی؛ آیا صنعت در حال خودفریبی است؟
۱. قلاب و تز اصلی: جشنی بر فراز پایه‌های لرزان
در آستانه ۱۳ آذر، “روز ملی بیمه”، صنعت بیمه ایران خود را آماده می‌کند تا بار دیگر بر یک شاخص کلیدی تأکید کند: “ضریب نفوذ بیمه”. این شاخص (نسبت حق بیمه تولیدی به تولید ناخالص داخلی) به معیاری مقدس برای سنجش توسعه‌یافتگی تبدیل شده است. اما زمان آن رسیده که این معیار را با نگاهی استراتژیک و نقادانه بازبینی کنیم.
تز اصلی من در این هفته این است که “ضریب نفوذ بیمه” در ایران یک شاخص گمراه‌کننده است که یک واقعیت ساختاری خطرناک را پنهان می‌کند: اعتیاد عمیق صنعت به “رشد مصنوعی”. این رشد، بیش از آنکه محصول توسعه یافتگی بازار یا نوآوری شرکت‌ها باشد، محصول اجبار قانونی و نیازهای ناگزیر است. تمرکز بر این مدل رشد، نه تنها پایدار و سودآور نیست، بلکه نوعی خودفریبی استراتژیک است که مانع ایفای نقش واقعی صنعت در اقتصاد می‌شود.
۲. داده‌نمای هفته: کالبدشکافی یک پرتفوی نامتوازن
برای درک این پارادوکس، باید ترکیب پرتفوی صنعت را کالبدشکافی کنیم. بر اساس آخرین آمارها (۷ ماهه ۱۴۰۴)، ساختار بازار به شدت نامتوازن است:
📊 ترکیب پرتفوی: بیمه درمان (۴۳.۴٪) و بیمه شخص ثالث و مازاد (حدود ۳۱٪).
🔍 تفسیر استراتژیک: مجموعاً نزدیک به ۷۵ درصد از کل بازار بیمه ایران در تسخیر دو رشته‌ای است که تقاضای آنها ناشی از “الزام قانونی” (ثالث) یا “ضرورت اجتناب‌ناپذیر و فشار سازمانی” (درمان تکمیلی) است. این یعنی سه چهارم فعالیت صنعت، بر روی تقاضای تضمین شده و غیرکشسان (Inelastic) بنا شده است، نه بر اساس درک ارزش پیشنهادی بیمه‌گر.
۳. کالبدشکافی استراتژیک: هزینه سنگین وابستگی
ماندن در منطقه امن بیمه‌های اجباری و شبه‌اجباری، هزینه‌های سنگینی برای سلامت بلندمدت صنعت به همراه دارد:
الف) تله اقیانوس قرمز و بحران سودآوری
رشته‌های غالب بازار، کانون اصلی بحران سودآوری هستند. بیمه شخص ثالث، با سیستم نرخ‌گذاری دستوری و تعهدات سنگین، عملاً فاقد حاشیه سود فنی است و بیشتر شبیه یک کارگزاری برای دولت و قوه قضائیه عمل می‌کند تا یک بنگاه اقتصادی ریسک‌پذیر. بیمه درمان نیز، همانطور که در شماره قبل تحلیل شد، به دلیل رقابت قیمتی افسارگسیخته و تورم هزینه‌ها، عامل اصلی زیان فنی صنعت است. تمرکز بر افزایش سهم بازار در این “اقیانوس قرمز”، منابع مالی و مدیریتی شرکت‌ها را می‌بلعد. رشد در این بازارها به معنای رشد سودآوری نیست.
ب) سرکوب نوآوری و “تنبلی استراتژیک”
وقتی تقاضا تضمین شده است، انگیزه برای نوآوری به شدت کاهش می‌یابد. این وضعیت منجر به نوعی “تنبلی استراتژیک” (Strategic Laziness) می‌شود؛ شرکت‌ها به جای سرمایه‌گذاری در توسعه محصولات پیچیده اختیاری (مانند بیمه‌های سایبری، مسئولیت حرفه‌ای تخصصی، یا پوشش بلایای طبیعی)، انرژی خود را صرف رقابت بر سر قیمت و کمیسیون می‌کنند.
ج) خفگی موتور رشد واقعی: بیمه‌های زندگی
بزرگترین قربانی این ساختار، بیمه زندگی است. در حالی که در بازارهای توسعه‌یافته سهم بیمه زندگی اغلب بیش از ۵۰٪ است، در ایران این سهم سال‌هاست که حول ۱۵٪ درجا می‌زند. این شکاف عمیق نشان‌دهنده یک شکست استراتژیک است. تمرکز کوتاه‌مدت شرکت‌ها بر جریان نقدینگی حاصل از ثالث و درمان، انگیزه و منابع لازم برای توسعه محصولات نوآورانه (مانند محصولات متصل به سرمایه‌گذاری) و ایجاد اعتماد بلندمدت را از بین برده است.
۴. نقطه کور: نقش فراموش شده و فرهنگ‌سازی معکوس
بزرگترین نقطه کور در گفتمان فعلی، فراموشی نقش بنیادی بیمه در اقتصاد کلان و تأثیر مخرب این مدل کسب‌وکار بر “فرهنگ بیمه” است.
ساختار فعلی پرتفوی نشان می‌دهد که صنعت بیمه در ایران بیشتر شبیه یک “سیستم توزیع خسارت اجتماعی” عمل می‌کند تا یک نهاد مالی پیچیده و ریسک‌محور. ما در پوشش ریسک‌های فاجعه‌آمیز، پروژه‌های بزرگ زیرساختی و ایجاد صندوق‌های بازنشستگی کارآمد، به شدت عقب مانده‌ایم.
همزمان، وقتی ۷۵٪ تعامل مردم با صنعت از طریق محصولات اجباری صورت می‌گیرد، بیمه در ذهن عموم نه به عنوان یک ابزار “مدیریت ریسک و سرمایه‌گذاری”، بلکه به عنوان یک “هزینه تحمیلی” یا حتی “مالیات” تلقی می‌شود. این “فرهنگ‌سازی معکوس”، مانع اصلی توسعه بیمه‌های اختیاری است.
۵. حرکت بعدی؟ تغییر پارادایم از کمیت به کیفیت
در آستانه روز بیمه، رهبران صنعت و نهاد ناظر باید شجاعت تغییر گفتمان را داشته باشند. زمان آن رسیده که به جای تمرکز صرف بر کمیت ضریب نفوذ کلی، بر کیفیت و ترکیب آن تمرکز کنیم.
پیشنهاد مشخص من، بازتعریف شاخص‌های کلیدی عملکرد (KPI) است. باید یک شاخص جدید را معرفی و برجسته کنیم: “ضریب نفوذ بیمه‌های اختیاری” (Voluntary Insurance Penetration Ratio). این شاخص، سنجه واقعی‌تری برای ارزیابی میزان توسعه یافتگی بازار، اثربخشی استراتژی‌های شرکت‌ها و اعتماد عمومی به صنعت بیمه است.
استراتژی صنعت باید از تلاش برای کسب سهم بیشتر در بازارهای اجباری، به سمت تنوع‌بخشی تهاجمی، توسعه بیمه‌های زندگی نوآورانه و سرمایه‌گذاری بر روی سودآوری پایدار تغییر کند.
⚡️ نیش‌تلنگ: ضریب نفوذی که بر پایه اجبار بنا شده باشد، نشانگر قدرت صنعت نیست، بلکه بیانگر ضعف استراتژیک آن است.
✍️ دکتر فرهاد محرمی
پژوهشگر و تحلیلگر صنعت بیمه
